Γράφει ο Χρήστος Τζίκας
Εκπαιδευτικός – MSc «Εκπαίδευση και ανθρώπινα δικαιώματα»
Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι κάποια σώματα προβάλλονται ως απειλητικά λόγω της διαφορετικότητας τους ενώ κάποια άλλα ως απειλούμενα καθώς είτε εμπλέκονται σε συνθήκες δύσκολες και ξεχωριστές είτε εκτίθενται στα απειλητικά γνωρίσματα των σωμάτων που υπερβαίνουν τα κανονιστικά πρότυπα. Η ασφάλεια, η επισφάλεια αλλά και η απειλή, ο κίνδυνος, και ο φόβος, δεν παρουσιάζονται στα υπό ανάλυση παραμύθια μόνο ως συναισθήματα τα οποία βιώνουν οι κεντρικοί χαρακτήρες. Αποτελούν περισσότερο καταστάσεις, στις οποίες οι χαρακτήρες εμπλέκονται μέσω των ενεργειών τους, καταστάσεις οι οποίες έχουν μια έντονη υλική διάσταση, στην οποία το σώμα παίζει κεντρικό ρόλο.
Κατασκευάζεται έτσι ένα συνεχές παιχνίδι εναλλαγών στα πλαίσια των οποίων, τα σώματα των ηρώων και των ηρωίδων εκτίθενται σε θανάσιμο- κίνδυνο, σε περιβάλλοντα εγκατάλειψης και φόβου, σε καταστάσεις τρωτότητας και απειλής, ενεργοποιώντας μια σειρά από ενέργειες που αποσκοπούν στην προστασία, στην φροντίδα, και στην ασφάλεια του σώματος που κινδυνεύει. Η ανάλυση που ακολουθεί εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους οι χαρακτήρες έρχονται αντιμέτωποι με τον κίνδυνο, στα είδη των κινδύνων αλλά και στις διαδικασίες με τις οποίες η παροχή προστασίας, νομιμοποιεί και ενεργοποιεί μια σειρά από “μέτρα”, τα οποία εκθέτουν το επισφαλές σώμα σε διαδικασίες εγκλεισμού, πειθαρχίας και επιτήρησης. Αναλυτικά, στα παραμύθια που αναλύονται, αποτελεί επαναλαμβανόμενο μοτίβο η εμφάνιση ενός απειλητικού και επικινδύνου στοιχείου, το οποίο διαταράσσει την φυσιολογική και ομαλή πορεία της αφήγησης αλλά είναι και ταυτόχρονα απαραίτητο για τη συγκρότηση της πλοκής καθώς χωρίς αυτό, το παραμύθι δεν υφίσταται.
Συγκεκριμένα, ο κίνδυνος απειλεί τον/την κεντρικό/ή ήρωα-ίδα και σχετίζεται με την δυνάμει πρόκληση σωματικής βλάβης ή και θανάτωσης του/της, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα έντασης και αγωνίας. Ωστόσο, οι τρόποι με τους οποίους αυτοί οι κίνδυνοι εμφανίζονται κατά την αφήγηση, παρουσιάζουν διαφοροποιήσεις. Έτσι, σε κάποιες περιπτώσεις δίνονται εξ αρχής αρκετές πληροφορίες σχετικά με το απειλητικό στοιχείο, που παίρνει την μορφή κάποιου χαρακτήρα, κάποιου αντικειμένου, ή κάποιου άγριου ζώου.
Η Μικρή Γοργόνα: “..Πρέπει να είσαι πολύ προσεκτική όταν δεις τους ανθρώπους, τη συμβούλεψε. Ναι, είπε η πριγκίπισσα, θα κολυμπήσω μακριά αν καταλάβω πως είναι επικίνδυνοι. Δεν θα με ακολουθήσουν .. Και πρόσεχε τα θηρία, είπε η γιαγιά..”
Η Χιονάτη: “..Οι νάνοι την προειδοποίησαν : να έχεις το νου σου για τη μητριά σου. Σύντομα θα ανακαλύψει ότι ο κυνηγός δεν σε σκότωσε κι ότι βρίσκεσαι εδώ.. “
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Ο βασιλιάς ανήσυχος διπλασίασε τις φρουρές μήπως και κάποιο αδράχτι μπει στο παλάτι .. “, ” .. Η δέκατη Τρίτη νεράιδα, την οποία δεν είχαν προσκαλέσει, μπήκε στην αίθουσα. Χωρίς να χαιρετήσει κανέναν, έσκυψε πάνω από την κούνια του μωρού και με βραχνή είπε.. “
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..Μόλις τελείωσαν το δείπνο, άκουσαν ένα δυνατό θόρυβο. Ο έμπορος είπε κλαίγοντας αντίο στην κακόμοιρη κόρη του, γιατί ήξερε πως ήταν το Τέρας.. “
Όπως τονίζει ο Bauman, η αντιμετώπιση ενός πραγματικού κινδύνου αφορά “μια απειλή που μπορούμε να δούμε και να αγγίξουμε”. Η επίγνωση της απειλής, κάποιου πράγματος “φρικτού” και προορισμένου να συμβεί, αποτελεί κομβικό στοιχείο στον τρόπο με τον οποίο οργανώνουμε τις σκέψεις και τις ενέργειές μας. Καθώς το υποκείμενο που απειλείται αναγνωρίζει από πού έρχεται το πλήγμα, ενεργοποιεί μια σειρά από προληπτικές διαδικασίες, με στόχο να προστατευτεί ή τουλάχιστον, μπορεί να διακρίνει τα όρια των δυνατοτήτων του απέναντι στην επισφάλεια, να διαισθανθεί έστω το είδος και την ένταση της απώλειας, της βλάβης και του πόνου που επίκειται.139
Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, το απειλητικό στοιχείο δεν συγκεκριμενοποιείται αλλά o κίνδυνος είναι διάχυτος, προκαλώντας μια γενικευμένη αίσθηση επισφάλειας.
Η Χιονάτη: “..Μόνη πια στο δάσος η Χιονάτη ένιωθε πολύ τρομαγμένη. Υπήρχε τόση ησυχία, μα κάπου κάπου γύρω της άκουγε θροίσματα.. “
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..Τον βρήκε η νύχτα μέσα σε ένα μεγάλο δάσος, μα δεν έφτανε μόνο αυτό. Σε λίγο άρχισε να βρέχει δυνατά… “, “..Πατέρα εσύ θα πρέπει να μείνεις εδώ, στο σπίτι σου. Στη θέση σου θα πάω εγώ..” (στο άγνωστο και απειλητικό κάστρο)
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Ένας δυνατός αέρας φύσηξε μέσα στην αίθουσα, σβήνοντας όλα τα κεριά, και το μόνο φώς που απέμεινε ήταν το φως απ’ το μαγικό ραβδάκι της κάθε νεράιδας..”
Η Μικρή Γοργόνα: “..άρχισε να φυσάει ξαφνικά αέρας, ύστερα έπιασε βροχή, σκοτείνιασε..ο καιρός χειροτέρεψε και η μικρή γοργόνα είδε αστραπές και βροντές..η θύελλα είχε ξεσπάσει..”
Στα πλαίσια αυτών των αναφορών παρατηρείται ότι η φύση και συγκεκριμένα τα ακραία καιρικά φαινόμενα παρουσιάζονται ως απειλή ενώ στη διαμόρφωση του σκηνικού φόβου καταλυτικό ρόλο παίζει η απουσία του φωτός – το σκοτάδι. Στον Δυτικό πολιτισμό το φως, θεωρείται μέσο αποκάλυψης της αλήθειας των πραγμάτων, καθώς συνεπάγεται την σαφήνεια, την καθαρότητα, και την ποιοτική παρατήρηση όλων των αντικειμένων. 140
Ενώ λοιπόν, το φώς εμπνέει ασφάλεια και εμπιστοσύνη το σκοτάδι συνδέεται με το άγνωστο, το φοβερό και το απειλητικό. Επιπλέον το στοιχείο της μοναχικότητας/εγκατάλειψης σε περιβάλλοντα που κυριαρχεί το σκοτάδι επιτείνει το κλίμα απειλης και φόβου. Καλλιεργείται έτσι ένα δίπολο στο οποίο το φώς συνδέεται με την ασφάλεια και την συνύπαρξη ενώ το σκοτάδι με την ανασφάλεια και την μοναξιά.
Επιπρόσθετα, όταν ο κίνδυνος δεν μπορεί να προσδιοριστεί, το αίσθημα του φόβου φτάνει στο αποκορύφωμά του καθώς δεν συνδέεται με μιαν συγκεκριμένη αιτία που πηγάζει από την άμεση πραγματικότητα αλλά διαχέεται παντού, είναι διάσπαρτος και ασαφής, αιωρείται ελευθέρα. Όταν η απειλή που προκαλεί το αίσθημα του φόβου δεν είναι ορατή στο υποκείμενο, όλο το περιβάλλον μετατρέπεται σε ένα κλοιό επισφάλειας, στα πλαίσια του οποίου αναδύεται η τρωτότητα και η αδυναμία του. Όπως τονίζει ο Bauman, “«φόβος» είναι το όνομα που δίνουμε στην αβεβαιότητά μας: στην άγνοιά μας για την απειλή και για ό,τι πρέπει να κάνουμε – ό,τι μπορούμε και ό,τι δεν μπορούμε να κάνουμε – προκειμένου να τη σταματήσουμε καθ’ οδών – ή να της αντισταθούμε, αν η αναχαίτισή της ξεπερνά τις δυνάμεις μας”. 141
Ωστόσο, στα υπό ανάλυση παραμύθια συναντάμε και παραδείγματα στα οποία οι χαρακτήρες επιλέγουν να έρθουν αντιμέτωποι με το αντικείμενο ή το πρόσωπο που τους προκαλεί φόβο και μέσα από τη δράση τους να ανατρέψουν τα δεδομένα. Σε αυτές τις περιπτώσεις αντιμετώπισης του απειλητικού στοιχείου και αναχαίτισης του φόβου, οι χαρακτήρες κινητοποιούνται και αντλούν θάρρος στη βάση συμπεριφορών αυτοθυσίας, συναισθημάτων αγάπης, ευθύνης, δοτικότητας και αλληλεγγύης.
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..σε βεβαιώ, πατέρα, είπε η Πεντάμορφη, ότι δεν πρόκειται να πας σε αυτό το παλάτι χωρίς εμένα. Δεν μπορείς να με εμποδίσεις να σε ακολουθήσω και δεν φοβάμαι..”, “..η Πεντάμορφη άρχισε άθελά της να τρέμει βλέποντας το φοβερό θηρίο, αλλά έβαλε τα δυνατά της να είναι ήρεμη, και έτσι όταν το θηρίο τη ρώτησε αν ερχόταν με τη θέλησή της, εκείνη απάντησε ναι, τρέμοντας..”
Η Μικρή Γοργόνα : “..«πολύ μακριά από εδώ υπάρχει μια μάγισσα που ζει στον βυθό της θάλασσας. Μπορεί να σου δώσει πόδια αλλά..» Η μικρή γοργόνα δεν έμεινε ν’ ακούσει ό,τι άλλο είχε να της πει η γιαγιά για την μάγισσα. Είχε ξεμακρύνει κολυμπώντας γρήγορα. Τόσο πολύ λαχταρούσε να γίνει άνθρωπος και να ψάξει να βρει τον πρίγκιπά της. Ήταν μακρύς ο δρόμος για να φτάσει στο σπίτι της μάγισσας. Μερικές φορές ήταν τόσο κουρασμένη που χτυπούσε στα σκληρά κοράλλια και η ουρά της μάτωνε, αλλά αυτό δεν την φόβιζε. Ήθελε τόσο πολύ να ξαναδεί τον πρίγκιπα των ονείρων της..”
Μελετώντας τον τρόπο, με τον οποίο οι χαρακτήρες εκτίθενται σε καθεστώτα επισφάλειας βλέπουμε μια έμφυλη διαφοροποίηση. Στα υπό ανάλυση παραμύθια ενώ συναντάμε τόσο άνδρες – ήρωες όσο και γυναίκες -ηρωίδες, τα σώματα τα οποία εκτίθενται σε κίνδυνο είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, τα γυναικεία σώματα:
Η Χιονάτη: “..Κατάλαβε πως ο κυνηγός την είχε κοροϊδέψει και πως η Χιονάτη, ήταν ακόμη ζωντανή. Αμέσως άρχισε να σκέφτεται καινούριους τρόπους να την σκοτώσει..”, “..Πρέπει να βρω άλλον τρόπο να ξεφορτωθώ αυτό το κορίτσι μια και καλή, σκέφτηκε.. “
Η Μικρή γοργόνα: “..όταν η γιαγιά δεν μπορούσε να θυμηθεί τίποτα άλλο για το οποίο θα έπρεπε να ανησυχήσει , αποχαιρέτησε την εγγονή της με ένα φιλί. «Μην ανησυχείς γιαγιά, είπε η πριγκίπισσα».. “, ” Η μικρή πριγκίπισσα ήξερε πως αυτή ήταν η τελευταία της νύχτα. Θα πνιγόταν γιατί είχε γίνει άνθρωπος..”
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “– Όχι πατέρα μου, του είπε σταθερά η πεντάμορφη. θα φύγεις αύριο το πρωί και θα μ’ αφήσεις στο έλεος του Μεγαλοδύναμου. Ίσως αυτός να με λυπηθεί.. “
Η Ωραία Κοιμωμένη: ” Το κορίτσι μόλις κλείσει τα δεκαπέντε θα πέσει στον ύπνο που δεν έχει τελειωμό”
Ταυτόχρονα, η προστασία ως υπόσχεση έρχεται να αντισταθμίσει τον κίνδυνο και συχνά παίρνει την μορφή ενός ανδρικού προσώπου.
Η Χιονάτη: ” ..Ψάχνοντας μέσα στη νύχτα, ανακάλυψε το σπίτι των νάνων.., ήταν κουρασμένη και τα ρούχα της είχαν σκιστεί από τους αγκαθωτούς θάμνους..”, “..Αν ναι, θα θέλαμε πολύ να μείνεις μαζί μας και εμείς θα σου προσφέρουμε ό,τι χρειαστείς, απάντησαν οι νάνοι.. “, “.. Εάν την πάρω μαζί μου θα την προσέχω σαν τα μάτια μου, είπε το βασιλόπουλο..”, “..Ενθουσιασμένος ο πρίγκιπας της απάντησε: «Είσαι μαζί μου!». Της εξήγησε τι είχε συμβεί και συνέχισε: «θα με ακολουθήσεις στο παλάτι του πατέρα μου, να με παντρευτείς και να γίνεις η βασίλισσα μου;».. “
Η Ωραία Κοιμωμένη : “..Κάθε φορά που έβγαινε από το κάστρο την ακολουθούσαν πολλοί υπηρέτες για να την προστατεύουν.. “, ” ..Το ρηγόπουλο, περίεργο και θαρραλέο..ανοίγοντας δρόμο με το σπαθί του..μπήκε στο παλάτι..έφτασε μπροστά στο κρεβάτι που κοιμόταν η ωραία βασιλοπούλα..”
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..-Αχ κόρη μου, είπε ο έμπορος αγκαλιάζοντας την πεντάμορφη έχασα τη μισή ζωή μου από το φόβο μου. Θα μείνω εγώ στη θέση σου..”, “..Όχι αδερφή, της είπαν οι τρείς αδερφοί της, δεν θα πεθάνεις. Θα πάμε εμείς να βρούμε αυτό το τέρας και θα πεθάνουμε στα χέρια του, αν δεν μπορέσουμε να το σκοτώσουμε..”
Η Μικρή Γοργόνα: ” ..Η πριγκίπισσα έκλαψε επειδή πονούσε τόσο πολύ. Λιποθύμησε. Όταν άνοιξε τα μάτια της είδε κάποιον να στέκεται μπροστά της. Ήταν ο πρίγκιπας!.. Ο πρίγκιπας αποφάσισε να την πάρει αμέσως μαζί του στο πύργο.. “
Διαμορφώνεται κατ’ αυτό τον τρόπο ένας έμφυλος διαχωρισμός, με βάση τον οποίο, στις ηρωίδες αποδίδονται συχνά τα χαρακτηριστικά της αδυναμίας και της τρωτότητας, ενώ στους ήρωες τα χαρακτηριστικά της δύναμης, του θάρρους και της κυριαρχίας χωρίς ωστόσο αυτό το σχήμα να είναι πάγιο. Ο Thomas Lacueur παρουσιάζοντας με γλαφυρό τρόπο την μετατόπιση που συντελέστηκε από τον 18ο αιώνα και μετά στον τρόπο με τον οποίο η επιστήμη αντιμετωπίζει το γενετήσιο φύλο, αναδεικνύει ότι οι κυρίαρχες αντιλήψεις για τους ρόλους του άνδρα και της γυναίκας “δεν είναι ένα απλοικό σχήμα βασισμένο στη βιολογία: το σώμα, η σεξουαλικότητα, το πολιτισμικό, πολιτικό και κοινωνικό πεδίο και οι ανα ιστορική περίοδο κυρίαρχες σχέσεις εξουσίας, αποτελούν βασικά στοιχεία αναπαράστασης και καθιέρωσης της έμφυλής διαφοράς ή ομοιότητας”. 142
Έτσι οι διαδικασίες με τις οποίες συγκεκριμένα χαρακτηριστικά (όπως η ευαισθησία, η ευαλωτότητα ή η σωματική αδυναμία) ταυτίζονται σε τέτοιο βαθμό με το γυναικείο φύλο ώστε να μοιάζουν πλέον “φυσικές”, νομιμοποιούν και επεκτείνουν ιεραρχήσεις και εξουσίες αποκρύπτοντας το γεγονός ότι οι έμφυλες διαφορές που ρυθμίζουν την κοινωνική τάξη είναι στην πραγματικότητα προϊόν κοινωνικών και πολιτισμικών διαφορών. 143
Το στοιχείο της απειλής και του κινδύνου, που όπως είδαμε, εισάγεται κατά την εξέλιξης της πλοκής, ενεργοποιεί μια σειρά από διαδικασίες, οι οποίες αποσκοπούν στην προστασία του επισφαλούς σώματος της ηρωίδας. Ωστόσο η διάσταση της φροντίδας και η πρόληψη ενέχει κανόνες ελεγχου και ρύθμισης, τις οποίες όσοι κινδυνέυουν οφείλουν να τηρουν. Έτσι, το ενδιαφέρον σε αυτό το επίπεδο, σχετίζεται με το είδος και τον χαρακτήρα αυτών των προληπτικών μέτρων, τα οποία επαναλαμβάνονται σε όλα τα παραμύθια που αναλύονται. Σε ένα πρώτο επίπεδο οι διαδικασίες πρόληψης χαρακτηρίζονται από μια έντονη πειθαρχική διάσταση.
Η Μικρή Γοργόνα: “όταν κλείσεις τα δεκαπέντε, είπε η γιαγιά, θα ανέβεις ίσως κάποια μέρα στην επιφάνεια του νερού, όπως όλες οι άλλες γοργόνες και θα κοιτάξεις τον κόσμο των ανθρώπων- “, “..ήταν τότε νόμος των ωκεανών, οι μικρές γοργόνες να μην ανεβαίνουν στην επιφάνεια της θάλασσας πριν κλείσουν τα δεκαπέντε τους χρόνια. Μόνο τότε θα μπορούσε να αναδυθεί και να θαυμάσει τα καράβια, τα δάση, τις πόλεις, τα βράχια τις ακτές, τα βουνά ..”
Η Χιονάτη: “..από εδώ και πέρα, πρέπει να θυμάσαι να μην ανοίξεις σε κανέναν όταν λείπουμε εμείς, της είπαν.. Σε είχαμε προειδοποιήσει και πιο μπροστά και ξέρεις και η ίδια ότι η μητριά σου είναι μια πολύ κακιά γυναίκα.. “
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Ο Βασιλιάς ανήσυχος απαγόρευσε στην μικρή πριγκίπισσα να περιφέρεται άσκοπα μέσα στο παλάτι..”
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..Είσαι η Βασίλισσα αυτού του παλατιού, με έναν όρο: Δεν θα ξαναδείς ποτέ τους δικούς σου..”
Μάλιστα, ο φόβος μοιάζει διαρκώς να ελλοχεύει και το ενδεχόμενο η απειλή να πραγματοποιηθεί είναι πάντα ανοιχτό. Η συνεχής επαναφορά του φόβου και της απειλής στην αφήγηση δεν επιτρέπει σε καμία περίπτωση τον απόλυτο εφησυχασμό. Αυτή η διαδικασία νομιμοποιεί πρακτικές έλεγχου και ρύθμισης της συμπεριφοράς με τη μορφή καθημερινών – απλών απαγορεύσεων. Έτσι ο έλεγχος και η πειθαρχία διαβρώνει την καθημερινότητα, γίνεται αυτονόητη και αποκτά θετική σημασία.
Η Χιονάτη: “..Μα ο καθρέφτης της έδωσε μια απάντηση που δεν περίμενε: Bασίλισσά μου όσο όμορφη και αν είσαι, η Χιονάτη είναι πολύ πιο όμορφη ..Ακούγοντάς το αυτό, η βασίλισσα άρχισε να τρέμει από την οργή της. «Η Χιονάτη πρέπει να πεθάνει!» φώναξε..”, “..Αυτή τη φορά οι αγαπημένοι σου νάνοι δεν θα μπορέσουν να σε σώσουν.. “, ” Η βασίλισσα την κοίταξε όλο κακία, γέλασε δυνατά και είπε: «Άσπρη σαν το χιόνι, κόκκινη σαν το έβενο – αυτή τη φορά όμως οι νάνοι δεν θα καταφέρουν να σε ξαναφέρουν στη ζωή..”
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..Την ίδια στιγμή ακούστηκε μια φοβερή βουή κι ένα τέρας εμφανίστηκε..τόσο τρομερό που λίγο έλειψε να λιποθυμήσει.. “, ” ..Το τέρας θέλει να με παχύνει προτού με φάει, γι αυτό με περιποιείται τόσο, σκέφτηκε η Πεντάμορφη.. “, “..Η Πεντάμορφη αποφάσισε να μην είναι θλιμμένη το λίγο καιρό που της έμενε να ζήσει, αφού πίστευε ακράδαντα ότι το Τέρας θα την έτρωγε το ίδιο βράδυ.. “
Η Μικρή Γοργόνα: “..Θα πραγματοποιήσω την ευχή σου είπε η μάγισσα, αλλά η τιμή θα είναι πολύ μεγάλη..είσαι σίγουρη γι αυτό;..”, “Τα πόδια σου θα ματώνουν αλλά εσύ θα πρέπει να συνεχίσεις χαμογελώντας και κανένας δεν θα καταλάβει ότι πονάνε.. θέλεις ακόμη να αποκτήσεις πόδια; “, ” Η γοργόνα φίλησε τον πρίγκιπα στο μέτωπο. Ο νέος δεν κουνήθηκε. Δεν μπορεί να ήταν πεθαμένος!!..”
Ωραία Κοιμωμένη: “..ο βασιλιάς και η βασίλισσα κοιτάχτηκαν απελπισμένοι. Ώστε η μονοθυγατέρα τους ήταν καταδικασμένη να ζήσει μονάχα μέχρι τα δεκαέξι;..”..Ο βασιλιάς ήταν ανήσυχος μήπως και κάποιο αδράχτι μπει στο παλάτι εκείνη την μοιραία μέρα.. “
Ένα δεύτερο χαρακτηριστικό των διαδικασιών πρόληψης αφορά σε ένα είδος χωροταξικού περιορισμού που επιβάλλεται στο σώμα που κινδυνεύει. Πιο συγκεκριμένα, οι διαδικασίες που αφορούν την προστασία του επισφαλούς σώματος, όχι μόνον νομιμοποιούν αλλά παρουσιάζουν και ως επιτακτικά αναγκαίο τον περιορισμό του χαρακτήρα μέσα σε συγκεκριμένα χωρικά πλαίσια. Το αίτημα για ασφάλεια, διαμορφώνει έτσι τον κόσμο μέσα στον οποίο ζει το επισφαλές σώμα, ενώ οποιαδήποτε διαδικασία επαφής, κοινωνικοποίησης ή εξωστρέφειας αυξάνει την πιθανότητα έκθεσης στον κίνδυνο και παρουσιάζεται ως απειλή.
Η πεντάμορφη και το Τέρας: ” Εδώ θα έχεις ό,τι μπορείς να φανταστείς μόνο υπό ένα όρο: Δεν θα περάσεις ποτέ ξανά την πόρτα αυτού του κάστρου.. “, “..Ο πατέρας μου είναι άρρωστος! φώναξε. Αχ καλό μου τέρας, άφησέ με να πάω να τον δω..”
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Ο βασιλιάς απαγόρευσε στην βασιλοπούλα να βγει από το παλάτι. Το κορίτσι μην έχοντας τι να κάνει, βάλθηκε να τριγυρίζει άσκοπα στον πύργο..”
Η Χιονάτη: “..οι νάνοι για άλλη μια φορά την προειδοποίησαν να είναι πολύ προσεχτική και προπαντός να μην ανοίγει σε κανέναν.. “
Σύμφωνα με τον Φουκώ, η πειθαρχική τεχνική του εγκλεισμού παρεμβαίνει εν όνοματι της ομαλοποίησης και μέσω της χωροταξικής κατανομής των ατόμων αναστέλλει την “αταξία”. Ταυτόχρονα, ο χωροταξικός περιορισμός επιτυγχάνει όχι μόνο τον έλεγχο του σώματος και την πλήρη αξιοποίηση του αλλά και την προστασία της ακεραιότητάς του. Καθώς μετασχηματίζει τις συμπεριφορές, τον τρόπο ζωής, τους τρόπους ομιλίας, τα σχέδια και τις προθέσεις του υποκειμένου
αποτυπώνει σε μεγάλο βαθμό την ιστορία των σχέσεων μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και των σωμάτων. 144
Μάλιστα, βλέπουμε στα εν λόγω παραμύθια μια αναλογική σχέση μεταξύ του βαθμού έντασης της επισφάλειας και του βαθμού έκτασης των τεχνικών του εγκλεισμού. Όσο ο κίνδυνος παρουσιάζεται αυξημένος, τόσο τα μέτρα που παίρνονται αφορούν όλο και πιο συγκεκριμένα την μείωση της ελευθερίας και της αυτονομίας του σώματος που κινδυνεύει.
” θα θέλαμε πολύ να μείνεις μαζί μας και εμείς θα σου προσφέρουμε ό,τι χρειαστείς.. “.
“..από εδώ και πέρα, πρέπει να θυμάσαι να μην ανοίξεις σε κανέναν, όταν λείπουμε εμείς’’, της είπαν. ‘’σε είχαμε προειδοποιήσει και πιο μπροστά .. “
“Η χιονάτη έβγαλε το κεφάλι της από το παράθυρο και της είπε: “..δεν πρέπει να ανοίξω σε κανέναν. Οι εφτά νάνοι μου το απαγόρευσαν..”
Το γεγονός ότι αυτά τα μέτρα χωροταξικού περιορισμού, επιβάλλονται στις περισσότερες περιπτώσεις σε γυναικεία σώματα φέρνει στο προσκήνιο ένα προβληματισμό που αφορά στην ιδιότυπη έκφραση της έμφυλης διαφοράς μέσω μιας “γλώσσας του χώρου”. Αυτή η χωρο – σεξουαλική γλώσσα δομείται πάνω σε αντιθέσεις, οι οποίες επισύρουν κοινωνικά νοήματα ιεραρχήσεων και ταξινομήσεων. Σε αυτό το επίπεδο η έμφυλη διάκριση συνδέεται συχνά με μια “χωρική διάκριση”.
Οι αντιλήψεις περί αρρενωπότητας και θηλυκότητας, όπως αποτυπώνονται στον παραμυθιακό λόγο, διαμορφώνουν σε αρκετές περιπτώσεις διακριτές -χωρικές- κατηγορίες (μέσα – έξω, ιδιωτικό – δημόσιο), στις οποίες τα σώματα εντάσσονται ανάλογα με το φύλο τους (και γενικότερα την κοινωνική τους ταυτότητα).145 Σε αυτό το μοντέλο για την μορφολογία της έμφυλης συμπεριφοράς, ο άνδρας παρουσιάζεται να διευθύνει τον “μέσα κόσμο” και να προσπαθεί να τακτοποιήσει “τον έξω” κόσμο, σύμφωνα με τα πρότυπα της κοινωνίας : στον κόσμο του “μέσα” λειτουργεί πατροναριστικά προς τις γυναίκες και τα παιδιά ενώ στον κόσμο του “έξω”, εμπλέκεται στις διαδικασίες πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης.
Έτσι οι άνδρες–προστάτες, φαίνεται να επιτελούν τον ρόλο τους όταν κινούνται εκτός του νοικοκυριού ή ακόμη και εκτός της κοινότητας:
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..Μια μέρα ο έμπορος ετοιμάστηκε να φύγει για μια μακρινή πολιτεία και ρώτησε τις κόρες του τι δώρα ήθελαν να τους φέρει..”, ” Τότε ο έμπορος έλαβε ένα γράμμα που τον πληροφόρησε ότι ένα δικό του πλοίο γεμάτο με εμπορεύματα θα έφτανε σύντομα χωρίς προβλήματα..όταν ξεκίνησε να φύγει για την πόλη.. “
Η Χιονάτη: “..Είχε πια σκοτεινιάσει όταν επέστρεψαν οι ιδιοκτήτες του σπιτιού. Ήταν οι εφτά νάνοι που δούλευαν στα μεταλλεία πάνω στα βουνά..”
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Το ρηγόπουλο από το διπλανό βασίλειο αποφάσισε να ανακαλύψει την κρυμμένη πολιτεία..”
Στο άλλο άκρο, ο “ασφαλής”, “πρέπον” και “κατάλληλος” τόπος, στον οποίο η γυναίκα μοιάζει να ολοκληρώνει τον κοινωνικό της ρόλο είναι ο χώρος του νοικοκυριού. Όπως σημειώνει η Σκουτέρη “η συγκεκριμένη ιδεολογία εκχωρεί στον πολιτισμό των γυναικών μόνο τον ιδεολογικώς ακαθόριστο, πλην υλικώς περι(ορισμένο), χώρο του ιδιωτικού”.146
Στα πλαίσια του παραμυθιακού λόγου λοιπόν, το αίτημα για ασφάλεια νομιμοποιεί τις προϋποθέσεις για τον περιορισμό της γυναίκας – ηρωίδας στο στενό οικιακό πλαίσιο. Επιπρόσθετα, αυτός ο περιορισμός συνδυάζεται και με την απόδοση μιας σειράς συγκεκριμένων ρόλων, που καθόλου τυχαία σε συμβολικό επίπεδο νοηματοδοτούνται ως “γυναικείες υποχρεώσεις”.
Η Χιονάτη: “..θα μας βοηθήσεις με το νοικοκυριό, ρώτησαν οι νάνοι την χιονάτη. Μπορείς να μας μαγειρεύεις, να μας στρώνεις τα κρεβάτια, να μας ράβεις τα ρούχα και να κάνεις όλες τις δουλειές του σπιτιού; “..κάθε βράδυ που γυρνούσαν οι νάνοι ήθελα να βρούνε έτοιμο το δείπνο τους.. “
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: “..Η Πεντάμορφη σηκωνόταν από τις τέσσερις το πρωί και έπεφτε με τα μούτρα στο καθάρισμα του σπιτιού και στο μαγείρεμα για την οικογένεια..”
Σε ένα τρίτο επίπεδο, οι διαδικασίες που αφορούν την αντιμετώπιση των κινδύνων που απειλούν το σώμα της ηρωίδας, χαρακτηρίζονται απο το στοιχείο της επιτήρησης. Είναι σαφές, ότι οι τεχνικές του ελέγχου και του εγκλεισμού που προαναφέρθηκαν, δημιουργούν τις προϋποθέσεις, ώστε η επιτήρηση του επισφαλούς σώματος να ανακύπτει ως μια επιπρόσθετη αναγκαιότητα, ως ένα ακόμη “μέτρο”, το οποίο αυξάνει τον βαθμό προστασίας.
Η Χιονάτη: “.. Ο Μαγικός καθρέφτης της απάντησε: Βασίλισσά μου, όσο όμορφη και αν είσαι, η χιονάτη που τώρα ζει με τους νάνους, είναι πολύ πιο όμορφη!”, ” Η μητριά σου έχει τον τρόπο να ανακαλύψει ότι ο κυνηγός δεν σε σκότωσε και ότι βρίσκεσαι εδώ.. “
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Η πριγκίπισσα μεγαλώνοντας βαριόταν να βρίσκεται συνεχώς με τους υπηρέτες της. Ήθελε τόσο να βρεθεί μόνη της και να ζήσει μια περιπέτεια..”
Η Πεντάμορφη και το Τέρας: ” Μην διανοηθείτε να με κοροϊδέψετε, είπε το Τέρας..ξέρετε ότι έχω τη δύναμη να παρατηρώ τα πάντα και θα βρει μεγάλο κακό και εσάς και την οικογένειά σας.. “, “..Το Τέρας κρυμμένο παρατηρούσε για ώρες την Πεντάμορφη..”
Σύμφωνα με τον Φουκώ, η επιτήρηση εντάσσεται σε ένα σύνολο διαδικασιών, οι οποίες διαμορφώνονται από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα, με στόχο να κατανείμουν να ελέγξουν, να σταθμίσουν και να εκγυμνάσουν τα άτομα καθιστώντας τα ταυτόχρονα “πειθήνια” και “χρήσιμα”.147 Μελετώντας τον τρόπο, με τον οποίο εξελίσσεται αυτή “η νέα μηχανική της εξουσίας”, στα πλαίσια του αστικού πολιτισμού χρησιμοποιεί το παράδειγμα του «πανοπτικού» του Jeremy Bentham.
Ο βασικός στόχος του πανοπτικού συστήματος σχετίζεται με την “ταυτόχρονη επιτήρηση και παρατήρηση, βεβαιότητα και γνώση, ατομικοποίηση και συνολικό άθροισμα, απομόνωση και διαφάνεια” επιδιώκοντας την αναμόρφωση και τον έλεγχο του πληθυσμού.148 Ο Φουκώ υποστηρίζει ότι, ενώ το πανοπτικό σύστημα δημιουργήθηκε στα πλαίσια λειτουργίας της φυλακής, σταδιακά προεκτείνεται και σε άλλους χώρους της κοινωνίας, ελέγχοντας κάθε κίνηση και συμπεριφορά.
Υπό αυτό το πρίσμα, η επιτήρηση, εντάσσεται στην «μικροφυσική της εξουσίας», η οποία καθώς παρατηρεί και εντοπίζει τα σώματα αποσκοπεί “στην μέγιστη χρησιμοποίηση των δυνάμεών τους, στον πλήρη έλεγχό τους, στην βελτίωση της απόδοσής τους, στην εφαρμογή μιας πειθαρχίας της ζωής, του χρόνου, των ενεργειών”. 149
Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης ο τρόπος, με τον οποίο οι διαδικασίες της επιτήρησης δεν αφορούν μόνο το ζωντανό, αλλά επεκτείνονται και στο ημι-ζώντανο ή νεκρό σώμα της ηρωίδας.
Η Χιονάτη: “..Διάβασε τα χρυσά γράμματα πάνω στο γυάλινο φέρετρο και παρακάλεσε τους νάνους να την πάρει μαζί του..”, “..θα την προσέχω και σας υπόσχομαι ότι πάντα θα βρίσκεται ένας στρατιώτης δίπλα στο φέρετρο για να την φυλάει..”, “..αν την πάρω μαζί μου, θα την προσέχω σαν τα μάτια μου” (τη νεκρή χιονάτη)
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Έμεινε να την κοιτάζει αμίλητος κι όπως την κοιτούσε η απορία και ο θαυμασμός του έγιναν σιγά σιγά ένα βαθύ, γλυκό συναίσθημα: έγιναν αγάπη. Έσκυψε τότε και τη φίλησε απαλά στο μέτωπο. Υπόσχομαι να σε προστατεύω όσο κοιμάσαι, ψιθύρισε..”
Το νεκρό σώμα, σε αυτή τη περίπτωση, συνεχίζει να κατέχει τους συμβολισμούς και τις δυναμικές του χαρακτήρα και ως εκ τούτου εμπλέκεται και αυτό στις διαδικασίες ελέγχου, ρευστοποιώντας τα όρια ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο. Το σώμα διατηρεί την επισφάλεια του, αν και νεκρό, ενώ οι χαρακτήρες που το πλαισιώνουν εμπλέκονται σε διαδικασίες διαπραγμάτευσης και διεκδίκησης του ελεγκτικού ρόλου.
Όπως αναδείχθηκε, στα τέσσερα υπό ανάλυση παραμύθια καταγράφεται ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο πειθαρχίας, εγκλεισμού και επιτήρησης του επισφαλούς σώματος, με στόχο την παροχή προστασίας και ασφάλειας. Ωστόσο οι αντιδράσεις των ηρωίδων απέναντι σε αυτές τις διαδικασίες διαφοροποιούνται. Άλλες φορές, το υποκείμενο συμμορφώνεται και αποδέχεται τα μέτρα που λαμβάνονται ενώ άλλοτε αντιδρά και επιδιώκει την ανατροπή τους.
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Έτσι μια μέρα, αφού έδωσε την υπόσχεση της ότι δεν θα βγει από το κάστρο, ξέφυγε από τους υπηρέτες της και βγήκε για εξερεύνηση. Ανακάλυψε τις υπόγειες στοές του κάστρου..κοίταξε από ψηλά το πηγάδι..πήγε στην αίθουσα του θρόνου και ανακάλυψε ένα παράξενο χάρτη..πέταξε κουκούτσια από κεράσια από το μπαλκόνι στα κράνη των στρατιωτών..όταν εκείνοι της έβαλαν τις φωνές κατέβηκε τρέχοντας και γελώντας..”
≠
Η Χιονάτη: “Τη χιονάτη δεν την πείραζε που ήταν μόνη της όλη τη μέρα. Είχε πολλές δουλειές να κάνει..”
Όπως υποστηρίζει ο Φουκώ, δεν υφίσταται ένα και μοναδικό κέντρο επιβολής των πειθαρχιών, αλλά η εξουσία είναι παρούσα και διαμορφώνει όλες τις ανθρώπινες σχέσεις. Προσδιορίζοντας την εξουσία ως “δράση πάνω σε δυνάμει δράσεις” γίνεται σαφές ότι είναι διαλεκτικά συνδεδεμένη με την έννοια της αντίστασης. Ως εκ τούτου, οι σχέσεις εξουσίας χαρακτηρίζονται από “πολυεπίπεδα σημεία αναμέτρησης και σύγκρουσης τα οποία τις καθιστούν ασταθείς, προκαλούν ρωγμές και συχνά αντιστρέφουν τους συσχετισμούς δύναμης”. 150
Αναδεικνύονται, κατ’ αυτό τον τρόπο, τα περιθώρια της αντίστασης, η δυνατότητα του υποκειμένου να δημιουργήσει ρωγμές σε ένα σύστημα επιβολής “ενδεδειγμένων” ενεργειών, συμπεριφορών και δράσεων. Αυτή η αντίδραση αποκτά βαρύνουσα σημασία, καθώς είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα προβληματοποιεί και θέτει υπό αμφισβήτηση τόσο την κουλτούρα του φόβου όσο και το αδιαπραγμάτευτο της αναγκαιότητας για ένα συγκεκριμένο τύπο παροχής ασφάλειας και προστασίας.
Η ιδέα ότι “οι άνθρωποι δημιουργούν ιστορία, συμπεριλαμβανομένων των περιορισμών της, δεν πρέπει να λησμονείται”. Τα κοινωνικά υποκείμενα, δεν είναι μόνον αποδέκτες των τεχνικών της εξουσίας αλλά δημιουργούν πεδία αντιστάσεων, διαμεσολάβησης και μέσα από τον ενεργητικό τους ρόλο, διαμορφώνουν σε μεγάλο βαθμό την πραγματικότητα στην οποία ζούνε.151
Τέλος, εξετάζοντας τον βαθμό αποτελεσματικότητας των μέτρων που λαμβάνονται με στόχο να προστατευτεί το “επισφαλές” σώμα φαίνεται ότι, ανεξάρτητα από την ένταση τους, ο πανταχού παρόν κίνδυνος, προσβάλει και κατανικά τελικά το σώμα του κεντρικού χαρακτήρα.
Η Ωραία Κοιμωμένη: “..Εκεί βρισκόταν η κακιά μάγισσα..Η πριγκίπισσα τρύπησε το δάχτυλό της και σωριάστηκε στο πάτωμα..”, “..το αδράχτι της τρύπησε το δάχτυλο. Ίσα που έκανε «αχ» κι έπεσε στις πλάκες. Η κατάρα είχε πιάσει.”
Η Χιονάτη: “.. δεν πρόλαβε καλά καλά να δαγκώσει το μήλο και έπεσε νεκρή στο πάτωμα. Τις έπλυναν το πρόσωπο με νερό και με κρασί αλλά η Χιονάτη δεν ανέπνεε..αυτή τη φορά ήταν πράγματι νεκρή..Η καλή τους φίλη είχε πεθάνει για τα καλά.. “
Η Μικρή Γοργόνα: “..Κάντο γρήγορα γιατί διαφορετικά θα πεθάνεις. Η μικρή γοργόνα άρχισε να κλαίει. Δεν ήθελε να σκοτώσει τον πρίγκιπα..Η πριγκίπισσα πήδηξε στο νερό γιατί τώρα έπρεπε να πεθάνει..”
Απομένει, υπό αυτή την έννοια, ανοιχτό το πεδίο αμφισβήτησης της αποτελεσματικότητας των προληπτικών ενεργειών, οι οποίες εφαρμόστηκαν με στόχο την προστασία του κεντρικού χαρακτήρα. Ο Agamben, μελετώντας τον τρόπο, με τον οποίο η έννοια της ασφάλειας διαμορφώνει καταστάσεις αναστολής των δημοκρατικών ελευθεριών και δικαιωμάτων στις σύγχρονες κοινωνίες, τονίζει ότι “η ασφάλεια για την οποία γίνεται λόγος σήμερα δεν έχει στόχο την πρόληψη αλλά την καθιέρωση μιας νέας σχέσης γενικευμένου και διαρκούς ελέγχου”.152
Σε αυτό το πλαίσιο, το ζητούμενο δεν είναι τόσο η θετική καταγραφή της αποτελεσματικής προστασίας, όσο η διαρκής αναπαραγωγή των παραλυτικών αποτελεσμάτων του φόβου και η συνακόλουθη επέκταση των αυταρχικών πρακτικών.
Ο Baudrillard, επικεντρώνεται στο αίτημα για ασφάλεια που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες κοινωνίες ως μέρος των τεχνικών της εξουσίας. Προβληματοποιώντας τη “φυσική”, “αιώνια” και “αυθόρμητη” ανάγκη των ανθρώπων για ασφάλεια, αναφέρει μια σειρά από “αντιστάσεις τις οποίες πρόβαλλαν ιστορικά παντού οι παραδοσιακές ομάδες ενάντια στις «ορθολογικές» κοινωνικές προόδους: εμβολιασμό, ιατρική, ασφάλεια της εργασίας, σχολική εκπαίδευση, υγιεινή, έλεγχο των γεννήσεων και πολλά άλλα. Τονίζει ότι σχεδόν πάντα αυτές οι αντιστάσεις κάμφθηκαν με αποτέλεσμα το σύστημα να ” εξαρτήσει τους ανθρώπους με τον ιό της αυτοσυντήρησης και της ασφάλειας, έτσι που να αλληλοχτυπιούνται μέχρι θανάτου για την επίτευξη του”.153
Αναδεικνύει ότι, το ζητούμενο στις σύγχρονες κοινωνίες δεν είναι το ίδιο το καθεστώς της ασφάλειας, αλλά κάτι εντελώς άλλης τάξης: “το δικαίωμα στην ασφάλεια”. Όπως σημειώνει “χρειάστηκε να ντοπάρουν τον κόσμο γενεές επί γενεών, ώσπου να πειστεί τελικά ότι την έχει «ανάγκη» – και η επιτυχία αυτή αποτελεί βασική διάσταση της «κοινωνικής» εξημέρωσης και του «κοινωνικού» αποικισμού. Όσο για την ίδια την ασφάλεια, κανενός δεν του καίγεται καρφί”.
154 Προβληματοποιώντας υπό αυτό το πρίσμα τις διαδικασίες με τις οποίες παρουσιάζεται το επιχείρημα περί ασφάλειας των σωμάτων που εκτίθενται σε κίνδυνο, αναδεικνύεται μια κριτική ανάγνωση των ενδεδειγμένων στρατηγικών προστασίας που προβάλλονται στα πλαίσια του παραμυθιακού λόγου. Αυτές οι αναπαραστάσεις, συχνά, νομιμοποιούν τον έλεγχο, την ανελευθερία και την πειθάρχηση αποδίδοντάς τους έναν -αν όχι θετικό- αναγκαίο χαρακτήρα, χωρίς να αναδεικνύουν το πλέγμα των εξουσιών, πάνω στο οποίο διαρθρώνονται οι σχέσεις και οι δράσεις των χαρακτήρων.
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς την άδεια του συγγραφέα
Βιβλιογραφία
139 Bauman, Z. (2007). Ρευστός φόβος. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτροπον. Εισαγωγή
140 Tanizaki, J. (2011). Το εγκώμιο της σκιάς. Αθήνα: Εκδόσεις Άγρα. Εισαγωγή.
141 Bauman, Z. (2007). Ρευστός φόβος. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτροπον. Εισαγωγή.
142 Lacueur, T. (2003). Κατασκευάζοντας το φύλο. Σώμα και κοινωνικό φύλο από τους Αρχαίους Έλληνες εως τον Φρόιντ. Αθήνα: Εκδόσεις Πολύτροπον. Εισαγωγή
143 Ortner, B., Whitehead, H. (1981) (επιμ.). Sexual Meanings: The Cultural Construction of Gender and Sexuality. Cambridge: University Press. p. 1
144 Φουκώ, Μ. «Η κοινωνία τιμωρός». Διαδικτυακή πηγή: (https://mfoucault19261984.files.wordpress.com/2013/03/3-foucault-cebc1-3cebf-cebaceb5cf86-pm.pdf). Τελευταία ημερομηνία επίσκεψης: 10/4/2016
145 Σκουτέρη – Διδασκάλου, Ν. «Γυναίκες εξωτικές και γυναίκες οικόσυτες. Σκέψεις για τις ιδεολογικές εκκρεμότητες του μέσα και του έξω» στο Πολίτης, τχ 96, Δεκέμβριος 1988, σ. 52-65
146 Στο ίδιο, σ. 52-65
147 Foucault, M. (2011). Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον. Εισαγωγή. 148 Στο ίδιο, σ. 32
149 Φουκώ, Μ. (1972). Η κοινωνία τιμωρός. Διαδικτυακή πηγή : (https://mfoucault19261984.files.wordpress.com/2013/03/3-foucault-cebc1-3cebf-cebaceb5cf86-pm.pdf). Τελευταία ημερομηνία επίσκεψης: 15/4/2016
150Φουκώ, Μ. (1987). Εξουσία, γνώση και ηθική. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον/ Βιβλία. σ.125
151 Giroux, H. (2010). «Θεωρίες της Αναπαραγωγής και της Αντίστασης στη Νέα Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης: Προς μια Κριτική Θεωρία του Σχολείου και μια αντίπαλη Παιδαγωγική» στο Γούναρη, Π., Γρόλιος, Γ. (επιμ), Κριτική Παιδαγωγική. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg. σ. 66.
152 Agamben, G. «Από το κράτος δικαίου στο κράτος ασφάλειας». Διαδικτυακή πηγή: (http://www.lemonde.fr/idees/article/2015/12/23/de-l-etat-de-droit-a-l-etat-de-securite_4836816_3232.html). Ημερομηνία τελευταίας επίσκεψης: 20/4/2016
153 Baudrillard, J. (2008). «Η συμβολική ανταλλαγή και ο θάνατος» στο Δ. Μακρυνιώτη (επιμ), Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος. σ.126
154 Στο ίδιο, σ. 128
