Γράφει ο Χρήστος Τζίκας

Εκπαιδευτικός – MSc «Εκπαίδευση και ανθρώπινα δικαιώματα»

Σε αυτή την ενότητα, θα παρουσιαστούν κάποιες από τις βασικές έννοιες της φιλοσοφίας του Louis Althusser. Θα εστιάσουμε στον τρόπο, με τον οποίο ο Althusser προσεγγίζει το ζήτημα της ιδεολογίας και πιο συγκεκριμένα τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους. Στη συνέχεια θα αξιοποιηθεί το πλαίσιο της Αλτουσεριανής λειτουργίας της τέχνης, με στόχο να οικοδομηθεί μια προσέγγιση του ιδεολογικού χαρακτήρα των παραμυθιών. Ειδικότερα, χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο θεωρητικό σχήμα, θα αναδειχθεί ο υπόρρητος τρόπος με τον οποίο τα παραμύθια λειτουργούν, στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κοινωνιών, ως ιδεολογικοί μηχανισμοί αναπαραγωγής της υφιστάμενης κοινωνικής δομής.

Σύμφωνα με τον Althusser, το άτομο συγκροτείται ως υποκείμενο μέσω της αφομοίωσης του πλέγματος των θέσεων που του ορίζει η εκάστοτε κυρίαρχη ιδεολογία. Ταξικοί, έμφυλοι, φυλετικοί, πολιτισμικοί ρόλοι, γίνονται συνείδηση στο άτομο μέσα από συγκεκριμένους μηχανισμούς.43 Η άσκηση της πολιτικής εξουσίας υλοποιείται τόσο μέσω των καταπιεστικών μηχανισμών του κράτους (κυβέρνηση, διοίκηση, στρατός, αστυνομία, δικαστήρια, φυλακές κλπ.) όσο και μέσω των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους ( θρησκεία, σχολείο, οικογένεια, πολιτικά κόμματα, συνδικαλιστικούς φορείς, τέχνες κλπ.).44

Η διαφοροποίηση των καταπιεστικών από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς έγκειται στο γεγονός ότι “οι καταπιεστικοί μηχανισμοί λειτουργούν με βία ενώ οι ιδεολογικοί λειτουργούν με ιδεολογία. Σαφέστερα, κάθε μηχανισμός, είτε καταπιεστικός είτε ιδεολογικός “λειτούργει” συγχρόνως με βία και ιδεολογία, με μόνη την διαφορά ότι το ποσοστό συμμετοχής των δύο αυτών στοιχείων ποικίλει σημαντικά στην λειτουργία του καθενός από αυτούς, γεγονός που δεν επιτρέπει καμιά απολύτως σύγχυση”.45

Καθώς λοιπόν η τέχνη, αποτελεί ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους, σύμφωνα με τον Althusser, λειτουργεί με σκοπό την αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής, δηλαδή των σχέσεων της καπιταλιστικής παραγωγής.
Στη βάση αυτού του θεωρητικού σχήματος, το παραμύθι ως μορφή λαϊκής τέχνης εντάσσεται στο πεδίο των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους, καθώς, εμφυσεί στα παιδιά όλων των κοινωνικών τάξεων, αρχές και τρόπους συμπεριφοράς περιβεβλημένους με την κυρίαρχη ιδεολογία. Εκτενέστερα, ένα αφήγημα χωρίς ιδεολογία είναι κάτι το ασύλληπτο, “διότι η ιδεολογία, σχηματίζεται μέσα σε και από γλώσσα, τα αφηγήματα κατασκευάζονται από γλώσσα, άρα τα νοήματα μέσα στη γλώσσα κατασκευάζονται κοινωνικά και είναι φορείς ιδεολογικών σχημάτων”.46

Το παιδικό παραμύθι, είναι ένα κοινωνικό προϊόν, ένα κοινωνικό παράγωγο, το οποίο όμως ταυτόχρονα “παράγει” κοινωνία.47 Ο λόγος που μεταφέρει είναι ιδεολογικός και μάλιστα υφέρπων και υπονοούμενος, άρα αόρατος. Μέσω της καθημερινής γλώσσας που υιοθετεί, συντηρεί τις διάχυτες και συγκεκαλυμμένες εξουσιαστικές δομές της σύγχρονης κοινωνίας ενώ ταυτόχρονα, τις παρουσιάζει σαν φυσιολογικές μέσα από τις υποτιθέμενες “αθώες” αναπαραστάσεις της. 48

Η αφήγηση του παραμυθιού, περιτυλίγει την ιστορία και αποκαλύπτει μια σημασία. Η σημασία του κειμένου, το θέμα του, η ηθική του, η ενδοσκόπηση στην ανθρώπινη συμπεριφορά, έχει κάποια ιδεολογική διάσταση αν και συνήθως δίνεται με τη μορφή ιδεολογικών υπαινιγμών. Η ιδεολογία διαπερνά τόσο την ιστορία , όσο και τη σημασία της. Ακόμη και αν τα γεγονότα μιας ιστορίας , εξ ολοκλήρου ή εν μέρει, μοιάζουν εντελώς φανταστικά και χωρίς καμιά σχέση με την πραγματικότητα, εμπεριέχεται και παίρνει υπόσταση πίσω από αυτά μια συγκεκριμένη ιδεολογία.

Ως εκ τούτου, “οι αφηγηματικές ακολουθίες και οι διαπλεκόμενες σχέσεις των χαρακτήρων θα σχηματοποιηθούν σύμφωνα με αναγνωρίσιμες φόρμες και αυτή η σχηματοποίηση εκφράζει από μόνη της ένα ιδεολογικό σχήμα, το οποίο υπονοεί κάποιες υποθέσεις σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη”.49 Στη βάση της Αλτουσεριανής προσέγγισης της τέχνης, το παραμύθι συντελεί στην πραγματική και τη φαντασιακή αναπαραγωγή των όρων για την παραγωγή και την αναπαραγωγή στερεοτύπων, αντιλήψεων, αποκλεισμών, και εν γένει την “αναπαραγωγική στερέωση της ισχύουσας κοινωνικής νόρμας”.50

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς την άδεια του συγγραφέα

Βιβλιογραφία

43 Αλτουσέρ, Λ. (1981). Θέσεις. Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο. σ. 69-121

44 Στο ίδιο

45 Στο ίδιο, σ. 85

46 Οικονομίδου, Σ. (2009). Χίλιες και μια Ανατροπές. Η νεοτερικότητα στη λογοτεχνία για μικρές ηλικίες. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. σ. 48

47 Κανατσούλη, Μ. (2000). Ιδεολογικές διαστάσεις της παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Εκδόσεις Δαρδανός. σ. 28

48 Στο ίδιο, σ. 35

49 Στο ίδιο, σ. 31

50 Σκουτέρη – Διδασκάλου, Ε., (1996). «Από την ετερότητα στην ταυτότητα» στο Ε. Αυδίκος (επιμ), Από το παραμύθι στα κόμικς. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας.σ. 149