Γράφει ο Χρήστος Τζίκας

Εκπαιδευτικός – MSc «Εκπαίδευση και ανθρώπινα δικαιώματα»

Στη συγκεκριμένη ενότητα θα γίνει αναφορά σε βασικές έννοιες της Φουκωικής φιλοσοφίας. Θα αναλυθεί ο τρόπος με τον οποίο ο Michel Foucault, θέτοντας στο επίκεντρο της θεώρησής του την λειτουργία του “λόγου”, προτείνει τις έννοιες της βιοπολιτικής, των τεχνολογιών της πειθάρχησης και των καθεστώτων αλήθειας στη διαδικασία προσέγγισης του ζητήματος της εξουσίας. Με δεδομένο ότι ο “λόγος”, στο θεωρητικό πλαίσιο του Foucault, αποτελεί ένα σύνθετο εννοιολογικό σχήμα, κρίνεται αρχικά απαραίτητη η συνοπτική παρουσίαση των βασικών θέσεων του φιλοσόφου σχετικά με το ζήτημα της εξουσίας. Στη συνέχεια θα χρησιμοποιηθούν οι διατυπώσεις σχετικά με τη λειτουργία του λόγου, με στόχο τα κλασσικά παραμύθια να προσεγγιστούν, ως ιδιότυπα λογοθετικά πεδία.

Σύμφωνα με τον Foucault, η εξουσία μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα συνδεόταν “με το κυριαρχικό δικαίωμα του ηγεμόνα επί της ζωής των υπηκόων του”. Η άσκηση αυτής της εξουσίας, επιτελούταν μέσω του δικαιώματος του ηγεμόνα να επιβάλει τον θάνατο.51 Σε αυτό το δίκαιο της κυριαρχίας, από τον 19ο αιώνα και μετά, εισέρχεται τροποποιώντας το ένα νέο δίκαιο, το οποίο διαμορφώνει μια αντιθετική με το παρελθόν λειτουργία της εξουσίας. Η θεμελιακή αυτή τροποποίηση σχετίζεται με την ανάδειξη μιας ρυθμιστικής εξουσίας, η οποία θεμελιώνεται όχι μέσω της επιβολής του θανάτου αλλά μέσω τεχνικών υπέρ της ζωής. Είναι, όπως σημειώνει ο Foucault, “μια παραγωγική τεχνολογία της εξουσίας καθώς δεν είναι πειθαρχική, χωρίς βέβαια να απαλείφει τις πειθαρχικές τεχνικές του παρελθόντος, τις οποίες ενσωματώνει και εξελίσσει”. 52

Αναλυτικότερα, η αντίθεση ανάμεσα στην παλιά και νέα μορφή εξουσίας αφορά το πεδίο του τρόπου επιβολής των πειθαρχικών τεχνικών. Έτσι, η εξατομίκευση που χαρακτήριζε τις πειθαρχικές τεχνικές του 17ου και 18ου αιώνα και αφορούσαν το ανθρώπινο σώμα, μετατρέπεται σε μια τεχνική που μαζικοποιεί και αφορά συνολικά τον άνθρωπο, όχι ως σώμα, αλλά ως είδος. Ο Foucault, ονομάζει αυτή τη νέα τεχνολογία της εξουσίας “Βιοπολιτική”. Η βιοπολιτική θα ενεργοποιήσει μια σειρά νέων θεσμών και μηχανισμών υπέρ της ζωής, οι οποίοι θα παρεμβαίνουν τεχνολογικά σε ζητήματα αναπαραγωγής, γεννήτικότητας, επίδρασης του περιβάλλοντος, ποικίλες βιολογικές ανικανότητες, νοσηρότητας και θανάτου.

Στόχος αυτών των θεσμών είναι να δημιουργήσουν μηχανισμούς ασφάλειας, ώστε να βελτιστοποιήσουν το βιοτικό επίπεδο του πληθυσμού. Ο πληθυσμός, κατ’ αυτό τον τρόπο, ως πολιτικό, επιστημονικό και βιολογικό πρόβλημα τοποθετείται, μέσω της βιοπολιτικής, στο επίκεντρο της εξουσίας.

Ενώ, μέχρι τον 18ο αιώνα υπήρχε μια εξουσία που επέβαλε τον θάνατο και επέτρεπε την ζωή, κατά τον 19ο αιώνα διαμορφώνεται μια νέα εξουσία, η οποία σε αντίθετη κατεύθυνση “δίνει” ζωή επιτρέποντας τον θάνατο.53 Σε αυτό το νέο σχήμα, ο θάνατος αφορά τον θάνατο του “άλλου” ( άρρωστο, εκφυλισμένο, μη φυσιολογικό). Ο θάνατος του “άλλου”, είναι άμεσα συνυφασμένος με την ζωή, είναι παραγωγικός καθώς συνδέεται με την προστασία της ζωής.

Η νέα τεχνολογία της εξουσίας λοιπόν, είναι παραγωγική και θετική καθώς “χαρίζει” σε κάποιους ζωή, αφήνοντας κάποιους άλλους να πεθάνουν. Ο Foucault τονίζει ότι, με τον όρο θανάτωση σε αυτό το πλαίσιο δεν εννοείται μόνο ο άμεσος θάνατος αλλά, και ίσως σε μεγαλύτερο βαθμό, “η διαμόρφωση εκείνων των συνθηκών που θα εκθέτουν σε θανάσιμο κίνδυνο, ο πολλαπλασιασμός των θανάσιμων κινδύνων καθώς και ο «πολιτικός» θάνατος, η απόρριψη ή/και η απομόνωση .54

Επιπρόσθετα, ο Foucault ασχολείται εκτενώς με τα χαρακτηριστικά, και τις λειτουργίες που αποκτά η εξουσία από την νεοτερικότητα και μετά. Μία από τις βασικές θεωρητικές του αρχές, αποτελεί η διαπίστωση ότι η εξουσία δεν εκπορεύεται από μια κυρίαρχη και μοναδική αρχή. Συγκεκριμένα υποστηρίζει ότι, “σε κάθε κοινωνία υπάρχουν πολυειδής σχέσεις εξουσίας οι οποίες διαπερνούν, χαρακτηρίζουν και συνιστούν το κοινωνικό σώμα. Η εξουσία χρησιμοποιείται και ασκείται μέσω μιας οργάνωσης που μοιάζει με δίχτυ, καθώς, κατασκευάζεται και λειτουργεί στα πλαίσια ιδιαίτερων υπο- εξουσιών, μυριάδων εκροών, μυριάδων αποτελεσμάτων της εξουσίας”. 55

Για τον Foucault, η ίδια η κοινωνική συγκρότηση του ατόμου είναι “αποτέλεσμα” της εξουσίας ενώ ταυτόχρονα κάθε άτομο, αποτελεί και φορέα της.56 Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει, “η εξουσία είναι ένα σύνολο δράσεων πάνω σε δυνατές δράσεις: ενεργεί στο πεδίο δυνατότητας όπου έρχεται να εγγραφεί η συμπεριφορά των δρώντων υποκειμένων: παρακινεί, επάγει, εκτρέπει, διευκολύνει ή κάνει κάτι πιο δύσκολο, διευρύνει ή περιορίζει, καθιστά κάτι περισσότερο ή λιγότερο πιθανό. Εξαναγκάζει οριακά, ή εμποδίζει απόλυτα”. 57 Η νέα μορφή της εξουσίας ( η βιοπολιτική τεχνολογία της εξουσίας) ενεργοποιείται, εδραιώνεται και σταθεροποιείται μέσω της παραγωγής λόγων. Η παραγωγή, η συσσώρευση, η κυκλοφορία και η λειτουργία των λόγων αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της παραγωγικής αυτής εξουσίας καθώς συντελεί στην αναζήτηση της αλήθειας μέσω της παραγωγής συγκεκριμένων μορφών γνώσης.

Στα πλαίσια της Φουκωικής οπτικής ο “λόγος” δεν σχετίζεται με την ομιλία αλλά αποτελεί ένα εννοιολογικό σχήμα. Υποστηρίζει πως, η αλήθεια, τα υποκείμενα, και οι σχέσεις μεταξύ τους συγκροτούνται στο πεδίο του λόγου. Συνεπώς, η προσέγγιση της πραγματικότητας και της αλήθειας απαιτεί την κριτική ανάλυση των παραγόμενων λόγων.58

Εκτενέστερα, οι λόγοι αφορούν την παραγωγή γνώσης για ένα ή περισσότερα αντικείμενα ή θέματα διαμέσου της γλώσσας μέσα σε ένα ιστορικό-κοινωνικό συμφραζόμενο. Λειτουργούν ως σύνολα κανόνων που παρέχουν γνώση και άρα προσδιορίζουν τι είναι δυνατό να ειπωθεί και να γίνει σε μια δεδομένη χρονική στιγμή.59 Αυτό το επιτυγχάνουν μέσω της συστηματικής παραγωγής συγκεκριμένων αναπαραστάσεων για τον κοινωνικό, ηθικό και φυσικό κόσμο, ενώ παράλληλα αποκρύπτουν ή αποκλείουν άλλες δυνατότητες από το νοητικό μας “ορίζοντα”. Συνεπώς, ο λόγος συνδέοντας τη σκέψη, τη γλώσσα και τη πράξη δημιουργεί γνωσιακά μοντέλα και κατασκευάζει “καθεστώτα αλήθειας”.

Επιπλέον σύμφωνα με τον Foucault, η εξουσία παράγει αλλά και ταυτόχρονα καταστέλλει μορφές λόγου.60 Συνεπώς, εξίσου σημαντική με την ανάλυση των παραγόμενων λόγων, είναι και η διαδικασία ανάλυσης των μορφών “αρνήσεων” του λόγου. Ουσιαστικά, ο φιλόσοφος αναδεικνύει την ανάγκη να τίθεντο υπό κριτική ανάλυση, όχι μόνο αυτά που λέγονται αλλά και αυτά που δεν λέγονται. Η εξέταση ως εκ τούτου, “των τρόπων με τους οποίους παράγεται η σιωπή, των κατηγοριοποιήσεων ανάμεσα σε εκείνες τις ομάδες που τους αποδίδεται ή όχι το δικαίωμα να εκφέρουν λόγο, των ειδών του λόγου που είναι επιτρεπτοί αλλά και των μορφών μυστικότητας που επιβάλλονται”, αποτελούν εξίσου κομβική μεθοδολογική αρχή στο Φουκωικό σχήμα.61

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο φιλόσοφος “δεν υπάρχει σιωπή αλλά σιωπές, και αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των στρατηγικών που υποβαστάζουν και διασχίζουν τους λόγους”.62 Αναδεικνύεται κατ’ αυτό τον τρόπο ότι, τόσο οι παραγόμενοι λόγοι όσο και οι επιβληθείσες σιωπές είναι αλληλοσυμπληρωμένα πεδία σε μια διαδικασία “παραγωγικής επιβολής της εξουσίας”.63

Προκειμένου να εξεταστεί η διαλεκτική σχέση του λόγου (της παραγόμενης γνώσης που προκύπτει από αυτόν) και της εξουσίας, ο Foucault προτείνει δύο αλληλοεξαρτώμενα μεθοδολογικά σχήματα, την “αρχαιολογία της γνώσης” και τη “γενεαλογία της γνώσης”. Αρχικά, η “αρχαιολογία της γνώσης”, αφορά την περιγραφή του τρόπου με τον οποίο συγκεκριμένα συστήματα σκέψης αναπτύσσονται στα πλαίσια συγκεκριμένων ιστορικών πλαισίων. Αποτελεί έτσι, μια διερεύνηση των στοιχείων που καθιστούν δυνατή ή/και αναγκαία μια μορφή σκέψης σε μια συγκεκριμένη ιστορικό-κοινωνική στιγμή.64 Όπως αναφέρει ο Δοξιάδης η αρχαιολογία της γνώσης “αποτελεί μια φιλοσοφική σύλληψη σχετική με τις θεμελιώδεις ιδιότητες του λόγου”.65 Σύμφωνα με τον Πεχτελίδη, είναι “μια «ανασκαφή» ασυνείδητα οργανωμένων ιζημάτων σκέψης.66

Σε ένα δεύτερο επίπεδο η “γενεαλογία της γνώσης”, μετατοπίζει το γενικότερο ενδιαφέρον της αρχαιολογίας για τη γνώση, στη διερεύνηση της σχέσης ανάμεσα στη γνώση και στην εξουσία. Ο στόχος είναι η ανίχνευση τόσο του πώς αναδύεται ένας τρόπος σκέψης όσο και του πώς μετασχηματίζεται. Η γενεαλογία βρίσκεται σε στενή συγγένεια με την αρχαιολογία, διότι τοποθετείται ενάντια στην ολοποίηση και ομογενοποίηση του κοινωνικού πεδίου, ενάντια στις δεδομένες ενότητες και βεβαιότητες, δεν λειτουργεί με όρους “ουσιών” και “ριζών”, δηλαδή δεν αποδέχεται ότι ο λόγος “παράγεται από ένα υποκείμενο, το οποίο βρίσκεται πίσω από μια συγκεκριμένη εκφορά του λόγου, και τέλος, γι αυτήν το παρελθόν δεν είναι νεκρό αλλά καταδικασμένο σε μια ανεπανόρθωτη διαφορετικότητα”.67

Ως εκ τούτου, η “αρχαιολογία” θα μπορούσε να οριστεί ως μια μορφή ανάλυσης των εντοπισμένων σχηματισμών λόγου, ενώ η γενεαλογία ως η ενεργοποίηση, μέσα από την ανάλυση των εντοπισμένων σχημάτων λόγου, των υποταγμένων γνώσεων που απορρέουν από αυτούς.68 Τα δύο αυτά μεθοδολογικά σχήματα εστιάζοντας στην σχέση της γνώσης (μέσω παραγόμενων λόγων) με την εξουσία, αναδεικνύουν τις ποικίλες μορφές κοινωνικού ελέγχου που αναπτύσσονται από τη νεοτερικότητα και μετά. Το θεωρητικό σχήμα του Φουκώ προσφέρει ένα διαφορετικό πλαίσιο θεώρησης των κλασικών παραμυθιών. Υπό αυτή τη σκοπιά το παραμύθι μπορεί να προσεγγιστεί ως μια ιδιότυπη λογοθετική πρακτική. Καθώς τα κλασικά παιδικά παραμύθια ως πεδία παραγωγής “λόγων” κατασκευάζουν, αναπαράγουν και προωθούν κυρίαρχες κοινωνικές αφηγήσεις, συντελούν στην κατασκευή “καθεστώτων αλήθειας” που αφορούν την παιδική ηλικία. Οι κυρίαρχες αφηγήσεις διαπερνούν το περιεχόμενο των παραμυθιών, μέσω λόγων και σιωπών, και συντελούν στην διαμόρφωση ενός ιδιότυπου πλαισίου εξουσιαστικής επιβολής.

Ο παραμυθιακός λόγος, παράγει σύνολα γνώσεων μέσω συγκεκριμένων αναπαραστάσεων ιδιαίτερων θεμάτων ή ζητημάτων. Αυτό επιτυγχάνεται καθώς ενσωματώνει αξίες και πρότυπα σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις, την επίλυση δυσκολιών, το καλό και το κακό, το όμορφο και το άσχημο, το ηθικό και το μη ηθικό, το υγιές και το άρρωστο, το φυσιολογικό και το παρεκκλίνον, το κανονικό και το μη κανονικό.

Επισημαίνουμε ότι ο κυρίαρχος επιστημονικός λόγος, οι παραδοσιακές αντιλήψεις και οι πολιτισμικές προσεγγίσεις αποδίδουν στα παραμύθια μια διαπλαστική και ψυχοπαιδαγωγική διάσταση, καθώς όπως υποστηρίζεται, αποτελούν φορείς αναλλοίωτων αξιών και ηθικών αρχών που αφορούν την ανθρωπινή ύπαρξη.69 Τα παραμύθια, ακόμη και σήμερα, αποτελούν μια πρώιμη εξοικείωση των παιδιών με διαστάσεις της αλήθειας που προβάλλει ο κυρίαρχος (επιστημονικός, κοινωνικός και πολιτισμικός) λόγος. Συνεπώς μέσω των αναπαραστάσεων που προβάλλονται στα παραμύθια αναδεικνύεται ένα είδος γνώσης, το οποίο παράγει αλήθεια και επιβάλλεται στα παιδιά μέσω μιας ενδεδειγμένης ψυχαγωγικής και παιδαγωγικής πρακτικής.

Σύμφωνα με τον Foucault, η προσέγγιση της αλήθειας (μέσω των παραγόμενων λόγων) αποτελεί διαδικασία δια της οποίας η εξουσία λειτούργει και αναπαράγεται. Τονίζει ότι, είμαστε υποταγμένοι στην παραγωγή αλήθειας μέσω της εξουσίας και δεν μπορούμε να ασκήσουμε εξουσία παρά μόνο μέσω της παραγωγής αλήθειας. Συνεπώς, η γνώση που παράγεται μέσω του παραμυθιακού λόγου συντελεί στον κοινωνικό έλεγχο, και επιτυγχάνεται μέσω υποταγμένων μοτίβων σκέψης που προωθούνται έναντι άλλων που υποχωρούν. Αυτή η διαδικασία κατασκευάζει ένα γνωσιακό μοντέλο ανάγνωσης της πραγματικότητας και αναδεικνύει ή αποκλείει δυνατότητες πράξης. Τα παραμύθια, σε αυτό το πλαίσιο, αποτελούν ένα παραγωγικό λόγο που ενισχύει μια σειρά από αποκλεισμούς, προκαταλήψεις και στερεότυπα σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη στα πλαίσια της διαμόρφωσης “καθεστώτων αλήθειας” και “καθεστώτων σιωπής” ή αποσιώπησης. Διαμορφώνουν τις κοινωνικές πρακτικές και επιφέρουν πραγματικές συνέπειες και αποτελέσματα στη σκέψη και την πράξη των παιδιών.

Ως εκ τούτου, η δυνατότητα διερεύνησης των υποκειμενικών θέσεων και των εμπειριών που διατίθεντο στα παιδιά απαιτεί, κατά τη Φουκωική οπτική, τη διερεύνηση και την κριτική ανάλυση των υποταγμένων μοτίβων γνώσης που συγκροτούν τον παραμυθιακό λόγο.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς την άδεια του συγγραφέα

Βιβλιογραφία

51 Φουκώ, Μ. (2002). Για την υπεράσπιση της κοινωνίας. Αθήνα: Εκδόσεις Ψυχογίος. σ. 295

52 Στο ίδιο, σ. 297

53 Στο ίδιο, σ.303

54 Στο ίδιο, σ. 316

55 Φουκώ, Μ.( 1991). Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον. σ. 124

56 Στο ίδιο, σ. 107

57 Στο ίδιο, σ.92

58 Πεχτελίδης, Γ. – Κοσμά, Υ. (2012). Α(γ)ρια παιδιά. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Νήσος. σ. 53.

59 Foucault, Μ. (1987). Η Αρχαιολογία της γνώσης. Αθήνα: Εκδόσεις Εξάντας. σ. 27.

60 Φουκώ, Μ.( 1991). Η μικροφυσική της εξουσίας. Αθήνα: Εκδόσεις Ύψιλον. σ. 116

61 Μακρυνιώτη, Δ. (Επιμ) (2008). Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος. σ. 23

62 Στο ίδιο, σ. 23.

63 Μακρυνιώτη, Δ. (Επιμ) (2008). Περί θανάτου: Η πολιτική διαχείριση της θνητότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Νήσος. σ 23.

64 Foucault, Μ. (1987). Η Αρχαιολογία της γνώσης. Αθήνα: Εκδόσεις Εξάντας

65 Δοξιάδης, Κ. (2008). Ανάλυση Λόγου: Κοινωνικο-φιλοσοφική θεμελίωση. Αθήνα: Εκδόσεις Πλέθρον.

66 Πεχτελίδης, Γ. – Κοσμά, Υ. (2012). Α(γ)ρια παιδιά. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Νήσος. σ. 47.

67Στο ίδιο, σ. 47. 68 Στο ίδιο