Γράφει ο Χρήστος Τζίκας
Εκπαιδευτικός – MSc «Εκπαίδευση και ανθρώπινα δικαιώματα»
‘Oπως αναδείχθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, ποικίλες θεωρητικές προσεγγίσεις εστιάζουν στους τρόπους με τους οποίους τα παραμύθια μπορούν να συμβάλουν στη διαμόρφωση και ανάπτυξη της παιδικής προσωπικότητας. Υπάρχουν ωστόσο και διαφορετικές οπτικές, οι οποίες αντιμετωπίζουν κριτικά τον ρόλο των κλασσικών παραμυθιών. Σε ένα γενικό πλαίσιο, αυτές οι προσεγγίσεις επισημαίνουν τις διαδικασίες, με τις οποίες τα παραμύθια αναπαράγουν ποικίλα κοινωνικά στερεότυπα και προκαταλήψεις. Τονίζουν ότι, μέσω των παραμυθιών τα παιδιά υποβάλλονται σε μια διαδικασία σιωπηρής αποδοχής και υιοθέτησης ποικίλων ιδεολογημάτων και σχημάτων σκέψης που αναπαράγουν διάφορες μορφές κοινωνικών ανισοτήτων.
Σύμφωνα με τον Holbek, o “αφηγηματικός ιστός αναπαράγει και προβάλει ως «σημαντικό», αυτό που ο/η αφηγητής/τρια και το κοινό έχουν μάθει να υφίστανται και να θεωρούν εξίσου σημαντικό”.26 Ως εκ τούτου, τα παραμύθια προσεγγίζονται ως φορείς ταξικών, έμφυλων, εθνικών, αλλά και ηλικιακών διακρίσεων. Ο Ζipes, αναφέρει ότι τα παραμύθια συμβάλλουν στην αναπαραγωγή και διαιώνιση της πατριαρχικής ιδεολογίας και του πατριαρχικού αξιακού συστήματος. Ασκεί κριτική στις κωδικοποιημένες αντιθέσεις των περιεχόμενων, όπως αυτή της ταύτισης της ομορφιάς με την καλοσύνη. Τονίζει, πως τα καταληκτικά μοτίβα των παραμυθιών χαρακτηρίζονται ως “ευτυχή”, ενώ στην μεγάλη πλειοψηφία τους προϋποθέτουν την ισόβια εξάρτηση της ηρωίδας από τον ήρωα μέσω της απαραίτητης σύναψης γαμήλιας σύμβασης.27
Στο ίδιο μήκος κύματος, είναι αξιοσημείωτη η κριτική που ασκείται στις θέσεις του Brunno Betellheim σύμφωνα με τις οποίες, τα παραμύθια δεν έχουν φύλο αλλά αποτελούν τις αιώνιες αλήθειες της ανθρώπινης ψυχής και πως εντέλει “οι συγκρούσεις μεταξύ των μοχθηρών ενηλίκων γυναικών και των ανίσχυρων νεαρών ηρωίδων λειτουργούν θεραπευτικά για τα παιδιά”.28 Η Cashdan, σε αντίθετη κατεύθυνση τονίζει ότι, οι αιώνιες αλήθειες της δυτικής παράδοσης είναι άμεσα συνδεδεμένες με την ιστορία της υποταγής των γυναικών και της πατριαρχικής τους καταπίεσης.29 Οι φεμινιστικές κριτικές του παραμυθιακού λόγου τονίζουν πως ανεξάρτητα από την υπέρβαση των εθνικών και κοινωνικών ορίων που επιτυγχάνουν μέσω της εξωπραγματική τους διάστασης, δεν παύουν να αναπαράγουν “τα κοινωνικά πρότυπα, τα μοντέλα και τους ρόλους, καθώς και το αξιακό σύστημα της κοινότητας που τα δημιουργεί”. 30
Επιπρόσθετα, αρκετές κριτικές των παραμυθιών αφορούν στην αναπαραγωγή στερεοτύπων που σχετίζονται με εθνικές, φυλετικές ταυτότητες αλλά και σωματικές δυσμορφίες. Εξετάζοντας τους χαρακτήρες, τις δράσεις και τις σωματικές αναπαραστάσεις των ηρώων-ίδων, διαφαίνεται για παράδειγμα ότι στο έγχρωμο, δύσμορφο ή ανάπηρο σώμα, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποδίδεται ο ρόλος του ανταγωνιστή, του αντίπαλου ή/και του εχθρού. Τονίζεται ότι ο ήρωας, στέφεται στο τέλος νικητής μόνο μέσω της συμβολικής ή της φυσικής εξόντωσής τους. 31
Μέσω αυτών των προσεγγίσεων, αναδεικνύεται μια διαφορετική διάσταση των παραμυθιών. Υπογραμμίζεται ότι, σε μεγάλο βαθμό λειτουργούν ως πολιτισμικοί μηχανισμοί εσωτερίκευσης κοινωνικών συμπεριφορών αναπαράγοντας μια σειρά από στερεότυπα και προκαταλήψεις. Οι φαινομενικά αβλαβείς αυτές ιστορίες “απεικονίζουν, σε συμβολικό επίπεδο, τα βασικά ανθρώπινα προβλήματα και τις κυρίαρχες κοινωνικές νόρμες”.32
Οι ανεξέταστες και παθητικές αξίες, όπως για παράδειγμα η ιερότητα της οικογένειας ή η διάκριση των φύλων σε ισχυρό και ασθενές, είναι οι ευρέως αποδεκτές αξίες και δεν θα πρέπει να υποτιμώνται “οι δυνατότητες που αποκτά η σιωπηλή και ασυνείδητη ιδεολογία, στο επίπεδο της επικύρωσης, ενδυνάμωσης και αναπαραγωγής τους”.33
Το μυθικό μοτίβο εναρμονίζεται συχνά με την κοινωνική προσδοκία της συγκεκριμένης κοινότητας που το δημιούργησε και ως εκ τούτου επιβραβεύει την κοινωνικά “κανονική” συμπεριφορά του/της ήρωα/ίδας. 34
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση του άρθρου χωρίς την άδεια του συγγραφέα
Βιβλιογραφία
26 Παπαχριστοφόρου, Μ. (1998-1999). «Το παραμύθι και η διαμόρφωση της κοινωνικής ταυτότητας κατά φύλο». Εθνολογία 6-7: 345-358.σ. 187
27 Γκασιούκα, Μ. (2009). Κοινωνιολογία του Λαϊκού πολιτισμού. Το φύλο κάτω από το πέπλο. Γυναικεία πραγματικότητα και αναπαραστάσεις του φύλου στα λαϊκά παραμύθια. Τ.2. Αθήνα: Εκδόσεις Ψηφίδα. σ. 47-62
28 Βettelheim.B (1976). H γοητεία των παραμυθιών. Εκδόσεις: Γλάρος
29 Γκασιούκα, Μ. (2009). Κοινωνιολογία του Λαϊκού πολιτισμού. Το φύλο κάτω από το πέπλο. Γυναικεία πραγματικότητα και αναπαραστάσεις του φύλου στα λαϊκά παραμύθια. Τ.2. Αθήνα: Εκδόσεις Ψηφίδα. σ. 51
30 Στο ίδιο, σ. 48
31 Πούλχερ, Β. (1996), «Τερατομορφία και σωματική δυσπλασία στη λαικη φαντασία. Μορφές και λειτουργίες της παρεκκλίνουσας σωματικής εμφάνισης», στο Ε. Αυδίκος (επιμ), Από το παραμύθι στα κόμικς. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας
32 Γκασιούκα, Μαρία (2009). Κοινωνιολογία του Λαϊκού πολιτισμού. Το φύλο κάτω από το πέπλο. Γυναικεία πραγματικότητα και αναπαραστάσεις του φύλου στα λαϊκά παραμύθια. Τ.2. Αθήνα: Εκδόσεις Ψηφίδα. σ. 57-58
33 Οικονομίδου, Σ. (2009). Χίλιες και μια Ανατροπές. Η νεοτερικότητα στη λογοτεχνία για μικρές ηλικίες. Αθήνα: Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. σ. 48
34 Γκασιούκα, Μαρία (2009). Κοινωνιολογία του Λαϊκού πολιτισμού. Το φύλο κάτω από το πέπλο. Γυναικεία πραγματικότητα και αναπαραστάσεις του φύλου στα λαϊκά παραμύθια. Τ.2. Αθήνα: Εκδόσεις Ψηφίδα. σ. 53
